– Ержан Айдарұлы, бүгін Astana Club 6-шы отырысы басталады. Клубтың қызметі мен идеологиялық тұжырымдамасы туралы айтып өтсеңіз.
– Менің ойымша, қазіргі заманның өзекті геосаяси проблемалары мен экономикалық дағдарыстары жан-жақты және объективті талқылауға зәру болудан бастау керек. Бұл COVID-19 пандемиясының салдарынан аталған проблемалардың бірнеше есе күшеюі және бүгінде бүкіл Еуразиялық өңірге қауіп төндіреді.
Біздің пікірталас алаңымыздың қызметі дәл осы мақсатты – Еуразиялық макроөңірдің негізгі ойыншыларының уақыт сын-тегеуріндеріне жауап іздеуде күш-жігерін біріктіруді көздейді.
Жалпы, Astana Club жұмысы Нұрсұлтан Назарбаев 2015 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы алаңында ұсынған "Үлкен Еуразия" тұжырымдамасына дәстүрлі түрде негізделген. Әңгіме бүгінде әлемдік экономиканың үштен екісін білдіретін мегаконтиненттің әлеуетін ашуға мүмкіндік беретін әріптестіктің жалпыконтиненталдық желісін құру туралы болып отыр.
Соңғы жылдары біз Еуразияның экономикалық кеңістігінің бірігуінің объективті тенденциясын байқадық. ЕАЭО құру және «Бір белдеу, бір жол» бастамасын жүзеге асыру континенттің ауқымды экономикалық интеграциясының алғы шарттарын жасады. Ал Қазақстан көптеген интеграциялық үдерістердің бел ортасында. Сондықтан Astana Club – республикамыздың сыртқы саясатының қисынды дамуы деп айта аламыз.
- Клуб жұмысы ел басшылығының ұстанымымен қаншалықты байланысты?
– Өте орынды сұрақ. Мұндай консультациялар форматы Нұрсұлтан Назарбаевтың жаһандық және өңірлік үдерістердегі делдал, сондай-ақ Үлкен Еуразиядағы бірқатар интеграциялық жобалардың авторы ретіндегі орасан халықаралық беделінсіз мүмкін болмайтыны анық. Бұл ретте біздің алаңның ерекшеліктерін түсіну қажет.
Astana Club-бұл ресми мемлекеттік форум емес, оның қызметі қатаң дипломатиялық шеңберге бағынады. Бізде басқаша көзқарас бар. Біз дипломатияның "екінші жолын", атап айтқанда, пікірталастарға кең мүмкіндіктер ашатын үкіметтік емес өзара әрекеттесу деңгейін қолданамыз.
Біздің форум аясында АҚШ, Ресей, Қытай, Еуропа, Таяу Шығыс, Оңтүстік және Шығыс Азия елдерінің жетекші сарапшылары, сондай-ақ ірі саяси қайраткерлер мен дипломаттар кездеседі. Astana Club талқылау форматы оларға жинақталған мәселелерді ашық талқылауға мүмкіндік береді.
Осылайша, біз халықаралық коммуникацияның тиімді алаңын қамтамасыз етеміз, ел басшылығының негізгі месседждерін әлемдік аудиторияға тиімді жеткіземіз.
- Клубтың тарихы туралы толығырақ айта кетсеңіз?
– Клубты құрудың бастамашысы Қазақстанның Тұңғыш Президенті-Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев болып табылады. Іс-шараның тікелей ұйымдастырушысы Нұрсұлтан Назарбаев Қорының толық қаржылық, әкімшілік және саяси қолдауымен әлемдік экономика және саясат институты болып табылады.
Astana Club аясындағы алғашқы кездесу 2015 жылы өтті. Содан бері клуб дамудың бірнеше кезеңінен өтті – таза сараптама алаңынан бастап ауқымды сараптамалық-саяси форумға дейін. Джордж Фридман, Эдвард Лютвак, Роберт Каплан сияқты беделді ғалымдар мен жетекші әлемдік сарапшылар және тағы басқалары өздерінің ұлттық үкіметтерінің сыртқы саяси бағытына нақты әсер ететін практик-саясаткерлермен, бұрынғы мемлекет және үкімет басшыларымен, негізгі талдау орталықтарының басшыларымен талқылауда.
Соңғы жылдары Astana Club хэдлайнерлері Еурокомиссияның бұрынғы басшысы Жозе Мануэль Баррозу, бірнеше елдердің бұрынғы президенттері мен премьерлері, соның ішінде Абдулла Гүл, Вацлав Клаус, Ахмет Давутоглу, Хосе Род-ригес Сапатеро, Хамид Карзай, сондай-ақ әлемнің ірі банктерінің бірі "Морган Чейз" басшысы Джейкоб Френкель сияқты жаһандық бизнес-көшбасшылар болды.
Astana Club сияқты алаңның құндылығы жетекші әлемдік сарапшылардың сараптамасын саясаткерлер мен дипломаттардың практикалық білімімен және тәжірибесімен тиімді ұштастыру болып табылады. Клуб бүкіл Еуразия көлемінде халықаралық диалогты құруға көмектесетін тиімді пікірталас алаңына айналды.
-Astana Club 6-шы отырысында қандай мәселелер талқыланады?
– Форумның барлық дерлік сессиялары арқылы өтетін негізгі мәселе COVID-19 пандемиясымен байланысты. Іс жүзінде отырыстың негізгі тақырыбы «Пандемиядан кейінгі: Жаңа әлемге көзқарас»
Коронавирустық дағдарыс миллиондаған адамдардың денсаулығы үшін күресу болды. Бүкіл жаһандық жүйеде өзіндік «үлкен сілкініс» болды. Нәтижесінде біз эпидемиологиялық емес, ең алдымен саяси және экономикалық дағдарысты бастан кешіріп жатырмыз. Бұл әлемнің барлық дерлік елдеріне қатысты.
Әлем ортақ апатқа қарсы күресу үшін бірігуі керек еді, бірақ өкінішке орай, коронавирустық дағдарыс мүлде басқа көріністі көрсетті. Пандемия қазіргі геосаяси қайшылықтар мен билік орталықтары арасындағы бәсекелестікті одан әрі ушықтырды.
Пікірталастың тағы бір маңызды бағыты-еуразиялық қауіпсіздік архитектурасы. Бүгінде біз стратегиялық тұрақтылықтың қазіргі тетіктерінің орнықтылық шегі ұдайы төмендеп келе жатқанын айқын көріп отырмыз. ХХ ғасырдан мұраға қалған қазіргі ынтымақтастық институттарының деградациясы жылдам қарқынмен жүруде.
Осының аясында әлемдік державалар, ең алдымен, АҚШ пен Қытай арасындағы бәсеке күннен-күнге ушығып барады. Ресей мен Батыс елдері арасындағы диалог та соңғы тарихтағы ең төменгі деңгейге жетті. Иә, олардың арасындағы бақталастық қай заманда да болған. Дегенмен, қазіргі геосаяси қақтығыстар даму жылдамдығымен және болжауға болмайтындығымен ерекше қауіпті.
Ең қауіпті сын – Еуразияда үшінші елдерді белсенді түрде тартатын қарама-қарсы геосаяси блоктардың құрылуы. Азия-Тынық мұхиты аймағындағы оқиғалар әлемдік державалардың, атап айтқанда, АҚШ пен Қытайдың құрлықтағы бытыраңқылықты арттыратын өздерінің ықпал ету салаларын құруға белсенді түрде әрекеттеніп жатқанын айқын көрсетеді. Және бұл тенденциялар тек әскери сала мен саясатқа ғана емес, сауда, инвестиция және технологияға да қатысты.
Қазақстан да құрлықтағы басқа елдер сияқты қақтығыстың бір жағын немесе екінші жағын таңдау қажет болатын жағдайға тап болғысы келмейді. Сондықтан бүгінгі таңда Еуразия кеңістігінде барлық тараптардың мүдделерін ескеретін ұжымдық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру қажеттілігі туындап отыр.
– Аймақтық мәселелер талқыланады ма?
- Орталық Азияны дамыту мәселелері біздің форумның әрбір отырысында әрдайым маңызды орындардың біріне ие болатыны сөзсіз. Біз өз өңіріміз Еуразияның қақ ортасында орналасқанын және шығыс пен батыс, солтүстік пен оңтүстік арасындағы стратегиялық көпір болып табылатынын негізге аламыз. Өңірлік тақырып осы кездесу барысында да белсенді талқыланатын болады. Сонымен қатар, соңғы жылдары талқылауға арналған сұрақтар тізімі артты.
Ковидтік локдаундар Орталық Азиядағы негізгі геосаяси үрдісті – аймақтық ынтымақтастықты айтарлықтай бәсеңдетті. Өкінішке орай, биыл біз Тәжікстан мен Қырғызстан шекарасында соңғы онжылдықтардағы ең ірі қақтығыстың куәсі болдық. Соғыс қимылдарына екі елдің қарулы күштері қатысты. Алдағы уақытта мұндай келеңсіздіктердің қайталанбауы – ортақ парызымыз екені анық.
– Бүгінгі таңда Орталық Азия интеграциясына кедергі болып отырған негізгі мәселелер қандай?
– Аймақтық серіктестіктер трансшекаралық суды пайдалану, көлік және логистика сияқты салаларда күрделі қиындықтарға тап болады.
Ауғанстандағы ахуалдың түбегейлі өзгеруі де Орталық Азияның барлық мемлекеттері тарапынан жіті назар аударуды және келісілген көзқарасты талап етеді. Бүгінде ауыр әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа тап болған Ауғанстанға гуманитарлық қолдау көрсетудің жаңа форматтарын әзірлеу қажет, бірқатар сарапшылар таяу айларда бұл елде ауқымды ашаршылықты болжап отыр. Тұрақсыз Ауғанстан терроризм мен есірткінің таралуы тұрғысынан көршілерге қауіп төндіретіні анық.
Ауғанстанның болашағын және осы елдегі жағдайдың Орталық Азия өңіріне әсерін талқылауға біз жеке сессия арнаймыз.
– Біз үшін аймақтық интеграция тек Орталық Азия ма?
- Әрине жоқ. Осы тұрғыда біз Еуразиялық экономикалық одақтың даму перспективаларын да талқылауды жоспарлап отырмыз.
Өкінішке орай, ЕАЭО-дағы серіктестерімізге санкциялық қысымның күшеюі де интеграцияның жалпы динамикасына кері әсерін тигізуде. Осының аясында кейбір саясаткерлер Батыстың шектеулеріне жауап ретінде ұжымдық шаралар қабылдау қажеттігін белсенді түрде насихаттап жатыр.
Қазақстан өз тарапынан геосаясатты "жақша сыртында" қалдыру және тікелей экономикалық міндеттерге бағдарлана отырып, прагматикалық тұрғыда әрекет ету қажеттігін негізге алады.
Сондай-ақ, бір өңірлік сауда бірлестігі шеңберінде ғана тұйықталмау маңызды. ЕАЭО-ның үшінші елдермен және ЕО, АСЕАН және тағы басқа өңірлік бірлестіктермен экономикалық қатынастарын жолға қоюы "Үлкен Еуразия"тұжырымдамасын іске асыру үшін негіз болып табылады.
Қазақстанның Тұңғыш Президенті бүкіл Еуразия құрлығы ауқымында өңірлік интеграциялық процестердің тоғысу контурын белгілеу үшін осы тұжырымдамаға бірнеше рет жүгінген болатын. Бұл бүгінгі таңда өте қажет" интеграциялардың интеграциясы".
- Клуб отырысында" Жасыл энергия " және әлемдік экономиканы декарбонизациялау мәселелері талқылана ма?
- Иә," жасыл " трансформация да талқылаудың маңызды тақырыптарының бірі болып табылады. Онда экономикалық және саяси факторлар тығыз байланысты.
Шиеленісіп бара жатқан Климаттық проблемалар аясында мемлекеттердің энергия үнемдеу технологиялары мен жаңартылатын энергия көздеріне жедел көшуі жоспарланып отырғаны белгілі.
Бүгін "Жасыл бағытқа" көшу туралы бірқатар дамыған және дамушы экономикалар мәлімдеді. Бұл тақырып БҰҰ-ның жақында Глазгода өткен климаттың өзгеруі жөніндегі конференциясында, сондай-ақ G20 әлемнің ірі экономикалары өкілдерінің саммитінде белсенді талқыланды.
Өз кезегінде қалыптасып келе жатқан "жасыл энергия" Қазақстан да жататын дәстүрлі энергия тасымалдаушыларды экспорттаушы елдер үшін тәуекелдер де, мүмкіндіктер де туғызады. Осыған байланысты біз арнайы сессия аясында халықаралық сарапшылармен олардың Қазақстан экономикасына әсерін бағалау үшін әлемдік экономикадағы құрылымдық өзгерістердің перспективаларын талқылауды жоспарлап отырмыз.
- ӘЭСИ іс-шараны ұйымдастырушы ретінде талқылауға тағы қандай мәселелерді талқылауды жоспарлап отыр?
– Бүгінгі отырыстың басты тақырыбы-Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығы. Форумның соңғы күні "Тәуелсіздікке 30 жыл: Назарбаевтың стратегиясы және Қазақстан мен Орталық Азияның болашағы"атты арнайы сессия өтеді. Бұл жерде біз еліміздің дамуындағы 30 жылдық тәжірибеге жан-жақты баға беруді, сондай-ақ Тұңғыш Президенттің мемлекетіміздің қалыптасу үдерісіндегі рөлін талқылағымыз келеді.
Біз сарапшыларымыздың талқылауына шығаруды жоспарлап отырған тағы бір мәселе – Нұрсұлтан Назарбаевтың АӨСШК пен ЕҚЫҰ әлеуетін біріктіру туралы бастамасы.
Өңірлік қауіпсіздіктің қазіргі жүйелері сын-қатерлерді енді еңсере алмайтыны және қайта форматтауды қажет ететіні айқын болып отыр. Біз кооперацияның қалыптасқан арналарына жаңаша көзқараспен қарауымыз керек. Бұл орайда ортақ еуразиялық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру үшін АӨСШК пен ЕҚЫҰ арасындағы практикалық өзара іс-қимылды тереңдету қажет. Осы ауқымды жобаны іске асыру үшін бүгінгі таңда жақсы алғышарттар бар.
– Нақтырақ айта кетсеңіз?
- АӨСШК институционализациясы басталғаннан бері 20 жылға жуық уақыт өтті. 2022 жылы Қазақстанда өтетін АӨСШК мерейтойлық саммитінің осы құрылымды дамытуда шешуші кезең болуға барлық мүмкіндігі бар. Кеңес Азиядағы тұрақтылықты нығайтуға жаңа серпін беретін ұйым болып қайта құрылады.
АӨСШК құрудың негізгі мақсаты көпжақты консультациялар тетігі арқылы ынтымақтастықты кеңейту идеясы болып қала беретінін есте ұстаған жөн. Тек АӨСШК қамқорлығымен Үндістан мен Пәкістан, Израиль және Иран сияқты ежелгі антагонистердің келіссөз үстеліне тарту мүмкін болды.
Бұл ретте Кеңес құрамы кеңеюде. 2021 жылдың маусымында Түрікменстан бақылаушы мәртебесін алды. Бұл АӨСШК-нің даму динамикасын, сондай-ақ беделі мен тартымдылығын көрсетеді.
- Astana Club аясында Ядролық қауіпсіздік пен ядролық қарудан азат әлем үшін жаһандық көшбасшылар Альянсының кездесуі жоспарланған. Айтыңызшы, бұл қандай платформа?
- Иә, расында Astana Club 6-шы отырысы аясында біз Жаһандық көшбасшылар Альянсының (ЖКА) отырысын ұйымдастыруды жоспарлап отырмыз. Бұл 2019 жылдың қараша айында Astana Club 5-ші отырысы барысында Елбасы бастамасымен құрылған жаңа перспективалы халықаралық платформа.
Бастаманың негізгі идеясы-ірі халықаралық үкіметтік емес ұйымдар көшбасшыларының, антиядролық саладағы жетекші саясаткерлер мен моральдық беделділердің күш-жігерін біріктіру арқылы антиядролық мәселесіне серпін беру.
Мемлекетаралық деңгейдегі диалогта айқын құлдырау жағдайында қосымша механизм қажет болды: антиядролық мәселесін мемлекеттік емес деңгейде алға жылжыту.
Осылайша, Елбасының бастамасының арқасында барлық әлемдік көшбасшылар мен антиядролық саладағы азаматтық қозғалыстарға біртұтас майдан ретінде әрекет етуге мүмкіндік беретін жаңа беделді жаһандық платформа құрылуда. Біздің еліміздің мұндай бастамаларды көтеруге абсолютті моральдық құқығы бар деп ойлаймын.
Ағымдағы ЖКА отырысының тақырыбы: «Түн ортасы: Ядролық диалог бойынша әрекет ету уақыты». Өздеріңіз білетіндей, 2020 жылы «Қиямет күні» деп аталатын сағат құрылғаннан бері алғаш рет «ядролық түн ортасына» дейін 100 секундқа ауыстырылды. Бұл жаһандық ядролық катаклизмнен бір қадам қалғанда дүниенің қатып қалғанын білдіреді.
– Қазір қандай шаралар қабылдау керек?
– Ең алдымен көпжақты консультацияларға жан-жақты көмек көрсету қажет. Ядролық қаруға қарсы қозғалыстың жалпыға танылған көшбасшысы ретінде Қазақстан ядролық қарусыздану және таратпау жөніндегі бастамаларды толық қолдайды.
Тәуелсіздік алғаннан бері Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның ядросыз мемлекет ретінде қалыптасуы жолында дәйекті қадамдар жасап келеді. Өзінің жауапты шешімдерімен еліміз жаһандық ядролық тұрақтылықты нығайтуда халықаралық қоғамдастықтың зор сеніміне ие болды.
Хрестоматиялық мысал-планетадағы ең ірі ядролық полигонның жабылуы және әлемдегі төртінші ядролық арсеналдан өз еркімен бас тарту фактісі. Қазақстан сондай-ақ Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақты табысты құрудың драйверіне айналды. Соңында, біздің еліміздің аумағында АҚХА қамқорлығымен төмен байытылған уран банкі құрылды.
Осының бәрін негізге ала отырып, біз ядролық қарусыздану мен оны таратпау жөніндегі күн тәртібін барлық беделді жаһандық платформаларда ілгерілетуге ниеттіміз. Атап айтқанда, ЖКА шеңберінде біз әлемнің жетекші ғалымдарының, беделді саясаткерлер мен дипломаттардың күш-жігерін ядролық қаруды таратпау және қарусыздану мәселесінің айналасына біріктіргіміз келеді.
Жаһандық көшбасшылар Альянсының қызметін жаһандық антиядролық мәселесін ілгерілететін 70-тен астам әлемге танымал саясаткерлер, дипломаттар, сарапшылар және әлемдік белсенділер, сондай-ақ Нобель сыйлығының бірқатар лауреаттары қолдады.
2020 жылы Альянс әлемдік көшбасшыларға ЖКА одан әрі жұмысын қолдау қажеттілігі туралы ашық үндеу жасады. Бұл үндеу БҰҰ мен АҚХА ресми құжаты мәртебесін алды.
Жалпы, Қазақстанның Тұңғыш Президентінің жаңа бастамалары бүкіл Еуразия аумағында ұзақ мерзімді тұрақтылықты қамтамасыз етуге, сондай-ақ жаһандық қауіпсіздіктің орнықты жүйесін қалыптастыруға зор үлес қосатынына сенімдіміз.
Ержан Салтыбаев, Әлемдік экономика және саясат институтының директоры
Kazpravda.kz
